احمد زکی یمانی؛ مردی آشنا برای سیاره زمین
ایران‌پترونت: علی آهنگر، پژوهشگر حوزه نفت و انرژی-پس از پایان تحریم در سال ۱۹۷۴، راهبرد عربستان سعودی بر کاهش قیمت نفت قرار گرفت. این راهبرد عربستان همسو با خواست آمریکا در زمان ریاست‌جمهوری نیکسون، فورد و جیمی کارتر بود. به گفته دانیل یرگین در کتاب تاریخ جهانی نفت، این سه رییس‌جمهور به همراهی هنری کسینجر، به طور مداوم با افزایش قیمت‌ها مخالفت داشتند. آنها بر این باور بودند که چنین افزایش قیمتی صدمات مهلکی به اقتصاد جهانی وارد می‌کند.
در این همسویی عربستان با آمریکا، هر چند سیاست‌های کلی از سوی خاندان سلطنت و شخص پادشاه گرفته می‌شد، اما زکی یمانی باور عمیق قلبی به پایین بودن قیمت نفت داشت. او معتقد بود عربستان به جای گران فروختن نفت، باید سعی کند سهم بیشتری از بازار بدست آورد و با افزایش بشکه‌های نفت، کمبود قیمت را حبران کند. به علاوه عقیده داشت اگر قیمت نفت در مدار افزایشی قرار گیرد، ممکن است انرژی‌های جایگزین به جای نفت مورد استفاده قرار گیرد. از همین رو، رقابتی وحشتناک با ایران داشت که به طور جدی خواهان افزایش قیمت نفت بود. ایران برخلاف عربستان، می‌خواست بجای داشتن سهم بیشتر از بازار، کمبود درآمد خود را با بشکه‌های کمتر و قیمت بیشتر جبران کند.
مهندس سید مهدی حسینی در این باره خاطره‌ای دارد و می‌گوید: “به یاد دارم در سمینار اوپک برای ناهار با یمانی و آقای العطیه وزیر نفت قطر سر یک میز نشسته بودیم. آن روزها قیمت نفت ۱۵ دلار بود. یک نفر به ایشان اطلاع داد قیمت تا ۱۲ دلار سقوط کرده که عکس‌العمل وی جالب بود و گفت کاش تا ۱۰ دلار می‌افتاد که با عکس‌العمل من که طرفدار قیمت‌های بالا بودم روبرو شد و بحث جالبی راه افتاد. او همچنان از تئوری خود دفاع می‌کرد و نهایتاً به من گفت که آقاییِ ما (اوپک) تا زمانی‌است که دیگران ما را در گوشه بازار محصور نکرده باشند.”
علاقه او به قیمت کم نفت تا آنجا ادامه یافت که از قیمت خودش نیز کاست. به طوری که در سال ۱۹۸۲ وقتی ملک فهد با نفت ده دلاری در هر بشکه و خزانه خالی مواجه شد، او را به طرزی تحقیرآمیز از کار برکنار ساخت و علی النعیمی را جایگزینش کرد.
جنگ یوم کیپور و سلاح نفت
سال ۱۹۷۳ سالی بود که در آن چهره سیاست جهان برای همیشه تغییر کرد. در این سال با هم‌پیمانی مصر و سوریه به رهبری حافظ اسد، جنگ یوم کیپور برای بازپس‌گیری سرزمین‌های اشغالی در جنگ شش روزه اعراب و اسراییل در ۱۹۶۷ پیش آمد. این جنگ سرنمی‌گرفت اگر شمشیر برنده نفت از غلاف بدر نمی‌آمد. قرار و مدارهای پنهانی میان مصر، سوریه و عربستان گذاشته شد تا در موقع لازم شمشیر نفت برای نخستین بار در تاریخ ژئوپولیتیک جهان به عنوان سلاح تعیین‌کننده رونمایی شود.
در ششم اکتبر ۱۹۷۳ عقربه‌های ساعت هنوز به ۲ بامداد نرسیده بود که ۲۲۲ جنگنده مصری بر فراز مواضع اسراییل در صحرای سینا و ساحل شرقی کانال سوئز به غرش درآمدند. چند دقیقه پس از آن، ۳۰۰۰ عراده توپ صحرایی ارتش مصر در سرتاسر خط جبهه، آسمان ظلمانی را به کوره‌های جوشان و سوزان آتش بدل کردند.
همزمان با این توفندگی آتشین، آتشفشانی از بمب و گلوله از جنگنده‌های سوریه و ۷ هزار عراده توپ صحرایی آن کشور به فرماندهی حافظ اسد، مواضع رژیم صهیونیستی در مرزهای شمالی آن را درهم کوبید. همه چیز در غافلگیری مطلق شکل گرفته بود. هیچ‌کس، نه اسراییلی‌ها و نه هم‌پیمانان غربی آن؛ نه ریچارد نیکسون در آمریکا و نه حتی لئونید برژنف در شوروی، خوابش را نمی‌دیدند.
حمله چنان غافلگیرانه و کوبنده بود که اسراییل را بکلی گیج و مبهوت ساخت. روز ۸ اکتبر، دو روز پس از آغاز جنگ، موشه‌دایان، وزیر دفاع مضطرب و دستپاچه اسراییل به گلدامایر نخست خبر از اوضاع وحشتناک جبهه‌های جنگ داد. گلدامایر نیز نامه‌ای به نیکسون نوشت و به او هشدار داد که اسراییل به تله افتاده است و امکان دارد نابود شود.
سلاح هر دو طرف را دو ابرقدرت شرق و غرب یعنی آمریکا و شوروی تامین می‌کردند؛ اما سلاح دیگری در این جنگ به کار گرفته شد که تا آن زمان در خاورمیانه و جهان سابقه نداشت و آن سلاح نفت بود. سلاحی که به گفته هنری کسینجر، پس از دوران جنگ جهانی دوم، به تمامی جهان هشدار داد و جهانیان را از خواب بیدار کرد.
به کارگیری موثر این سلاح به تکنیک و تاکتیک‌هایی نیاز داشت که فقط از مرد پررمز و رازی چون احمد زکی یمانی برمی‌آمد. به مانند خود جنگ، استفاده از سلاح نفت نیز به صورتی کاملا غافلگیرانه انجام شد. این غافلگیری چنان بود که هنری کسینجر پس از پیاده شدن از هواپیما در سفری که برای پایان بخشیدن به جنگ به شوروی انجام داده بود، در مسکو از آن اطلاع یافت. او در آنجا شنید که هر گونه صادرات نفت به آمریکا از سوی کشورهای عرب حوزه خلیج فارس تحریم شده است.
در این میان وقتی مذاکرات طولانی‌مدت اعضای اوپک با کمپانی‌های نفتی برای افزایش قیمت نفت مطابق با تورم جهانی در وین به نتیجه نرسید، کشورهای عرب حوزه خلیج فارس به همراه ایران جلسه‌ای را در روز ۱۶ اکتبر در کویت تشکیل دادند و طی آن قیمت ۱۱.۵ دلار را برای هر بشکه تفت تعیین کردند.
پس از این تعیین قیمت تاریخی، نماینده ایران از کویت خارج می‌شود ولی پنج کشور عربی همچنان در کویت می‌مانند. این پنج کشور در روز بعد یعنی ۱۷ اکتبر ۱۹۷۳ به رهبری زکی یمانی، در حالی که عراق با قهر جلسه را ترک کرده بود، از تحریم فروش نفت به کشورهای حامی اسراییل و در راس آنها آمریکا تصمیم‌گیری می‌کنند. خبر این تصمیم مانند بمبی در جهان منفجر می‌شود. انفجاری که قیمت نفت را تا ۲۲ دلار در بشکه افزایش می‌دهد. با تحریم نفتی آمریکا، سه دهه نظم نفتی پس از جنگ جهانی دوم در بستر مرگ قطعی افتاده و برای همیشه به خاک سپرده می‌شد.
زکی یمانی و مبارزه با افزایش قیمت نفت
عصر نفت در خاورمیانه که از ایران آغاز شد، عصر امتیازهای بلندمدت نفتی بود. نخستین فریاد علیه این ظلم آشکار هم در ایران و توسط دکتر محمد مصدق در جهان طنین‌انداز شد. پایان عصر امتیاز در خاورمیانه به دست احمد زکی یمانی در عربستان رقم خورد.
شرکت نفت آرامکو از سال ۱۹۳۳ تا ۱۹۷۴ به صورت یک سرمایه‌گذار عظیم و خارق‌العاده درآمده بود. چهار شرکت آمریکایی آکسان، موبیل، تکزاکو و شورون تشکیل‌دهندگان شرکت آرامکو بودند که کلیه سهام آن را برای ۶۰ سال در اختیار داشتند.
در سال ۱۹۷۴ بر اساس اصول پیشنهادی زکی یمانی در مورد مشارکت، مالکیت شصت درصد از آرامکو به عربستان انتقال یافته بود. اما حالا یمانی می‌خواست صد در صد مالکیت آرامکو را از آن کشورش کند. کاری که از آن به عنوان ملی شدن نفت در عربستان یاد می‌شود.
مذاکرات یمانی برای بدست آوردن چهل درصد مالکیت باقیمانده از سال ۱۹۷۴ تا ۱۹۷۶ به مدت دو سال مداوم به طول انجامید تا آنکه شبی در بهار سال اخیر، چهار شرکت تشکیل‌دهنده آرامکو با بی‌میلی تمام حاضر شدند صد در صد مالکیت آرامکو را به عربستان واگذار کنند.
بر پایه این توافق، عربستان مالکیت تمام حقوق، اموال و دارایی‌های آرامکو را در کشور خود به دست می‌آورد. آرامکو نیز در مقابل می‌توانست به عملیات اجرایی و در اختیار گذاشتن ملزومات عربستان ادامه دهد و در برابر هر بشکه نفت خامی که تولید می‌شد ۲۱ سنت دریافت دارد. بعلاوه، بازار فروش هشتاد درصد از تولید عربستان را نیز تامین کند.
در سال ۱۹۸۰ عربستان بر اساس ارزش اسمی و به ثبت رسیده دارایی‌های آرامکو، در قبال ملی شدن، به آن شرکت غرامت پرداخت و با این کار سرانجام عصر امتیازات به طور کامل غروب کرد.
احمد زکی یمانی و پایان عصر امتیاز
عصر نفت در خاورمیانه که از ایران آغاز شد، عصر امتیازهای بلندمدت نفتی بود. نخستین فریاد علیه این ظلم آشکار هم در ایران و توسط دکتر محمد مصدق در جهان طنین‌انداز شد. پایان عصر امتیاز در خاورمیانه به دست احمد زکی یمانی در عربستان رقم خورد.
شرکت نفت آرامکو از سال ۱۹۳۳ تا ۱۹۷۴ به صورت یک سرمایه‌گذار عظیم و خارق‌العاده درآمده بود. چهار شرکت آمریکایی آکسان، موبیل، تکزاکو و شورون تشکیل‌دهندگان شرکت آرامکو بودند که کلیه سهام آن را برای ۶۰ سال در اختیار داشتند.
در سال ۱۹۷۴ بر اساس اصول پیشنهادی زکی یمانی در مورد مشارکت، مالکیت شصت درصد از آرامکو به عربستان انتقال یافته بود. اما حالا یمانی می‌خواست صد در صد مالکیت آرامکو را از آن کشورش کند. کاری که از آن به عنوان ملی شدن نفت در عربستان یاد می‌شود.
مذاکرات یمانی برای بدست آوردن چهل درصد مالکیت باقیمانده از سال ۱۹۷۴ تا ۱۹۷۶ به مدت دو سال مداوم به طول انجامید تا آنکه شبی در بهار سال اخیر، چهار شرکت تشکیل‌دهنده آرامکو با بی‌میلی تمام حاضر شدند صد در صد مالکیت آرامکو را به عربستان واگذار کنند.
بر پایه این توافق، عربستان مالکیت تمام حقوق، اموال و دارایی‌های آرامکو را در کشور خود به دست می‌آورد. آرامکو نیز در مقابل می‌توانست به عملیات اجرایی و در اختیار گذاشتن ملزومات عربستان ادامه دهد و در برابر هر بشکه نفت خامی که تولید می‌شد ۲۱ سنت دریافت دارد. بعلاوه، بازار فروش هشتاد درصد از تولید عربستان را نیز تامین کند.
در سال ۱۹۸۰ عربستان بر اساس ارزش اسمی و به ثبت رسیده دارایی‌های آرامکو، در قبال ملی شدن، به آن شرکت غرامت پرداخت و با این کار سرانجام عصر امتیازات به طور کامل غروب کرد.
احمد زکی یمانی و پایدن عصر نفت
یمانی در مقاله‌ای که در نیویورک‌تایمز در سال ۲۰۰۵ منتشر کرد نوشت: <عصر حجر به دلیل کمبود سنگ به پایان نرسید و دوران نفت خیلی قبل از تمام شدن نفت جهان به پایان خواهد رسید.> او درست می‌گفت. یمانی به درستی پایان عصر نفت را نیز پیش‌بینی کرده بود.
اکنون و در سالهای اخیر در شرایطی به سر می‌بریم که شرکت‌های بزرگ نفتی یکی پس از دیگری تاریخی را برای به صفر رساندن تولیدات کربنی خود اعلام می‌کنند. تاریخ‌هایی که در نهایت از سال ۲۰۵۰ عبور نمی‌کند.
خودروهای برقی و متکی بر باتری اکنون یکی پس از دیگری توسط شرکت‌های بزرگ خودروسازی جهان به بازار عرضه می‌شود. سهل است که از کشتی‌های با سوخت سبز و حتی هواپیما و تانک‌های غیرکربنی سخن به میان آمده است. پنل‌های خورشیدی و توربین‌های بادی، منابع انرژی‌زای آینده هستند که می‌خواهند جای سوخت‌های فسیلی را، به قول احمد زکی یمانی، پیش از تمام شدن‌شان بگیرند.
احمد زکی یمانی، مردی که در طول ۲۵ سال فرمانروایی خود بر دنیای نفت، با تاکتیک‌های منحصر به‌فرد مذاکراتی از خود مردی تاکتیکی به نمایش گذاشت؛ و با تفکرات فیلسوف‌منشانه خود درباره نفت شخصی با برنامه آینده و استراتژیست از خود نمایش داد توانست به تعبیر دانیل یرگین چهره‌ای آشنا برای سیاره زمین شود. مرد آشنا برای سیاره زمین، سرانجام در ۲۳ فوریه ۲۰۲۱ از نفت و از سیاره‌ی زمین خداحافظی کرد.
م/۹۸
